Matto 2:12-23, Luqo 2:21-52

Yahudiy xalqi o’g’il bola 13 yoshga, qiz bola 12 yoshga to’lganda “Bar Mitzvah” (בַּר מִצְוָה, “qonun o’g’li” degan ma’noni anglatadi) va “Bat Mitzvah” (בַּת מִצְוָה, “qonun qizi” degan ma’noni anglatadi) deb nomlangan juda muhim marosimlarni bajaradi. Ushbu marosim bilan yahudiylar 12 yoki 13 yoshdan boshlab yahudiylarning marosimlari, urf-odatlari va axloqi uchun mas’ul bo’lib, yahudiy jamiyatida ishtirok etish huquqiga ega bo’ladilar. Bat Mitzvah yoki Bar Mitzvahga tayyorgarlik ko’rgan ota-onalar Xudoga shukurki, ular endi farzandlarini noto’g’ri qilmishlari uchun jazolamaydilar. 13 yoshida erkakka 10 kishilik kvorum bo’lgan “minyan” (מִנְיָן) deb nomlangan diniy marosimda qatnashishi va oilada va jamiyatda ibodat qilish kabi diniy marosimlarni boshqarishga ruxsat berilgan. E’tibor bering, bu minyanda ravvin bo’lishi shart emas, deganlaridek: “To’qqizta ravvin minyan bo’lmaydi, lekin o’nta ravvin bo’lishi mumkin.” “Bar Mitzvah” marosimining o’zi Bibliya, Mishna, Talmud yoki o’rta asrlarda tilga olinmagan. Buning o’rniga, ravvinlarning dastlabki manbalarida o’g’il bolalar 13 yoshdan boshlab qonuniy voyaga etishi va Yom Kippur (Poklanish kuni) ro’zasini 13 yoshdan boshlab erkaklar va 12 yoshdan boshlab ayollar tutishlari kerakligi aytiladi.

Isoning bolaligi va tarbiyasi haqidagi hikoya faqat Luqo Xushxabarida uchraydi. Matto Xushxabarida u Hirodning tahdididan qutulish uchun Misrga qochib ketgani va Hirodning o’limidan keyin Nosirada yashash uchun qaytib kelgani aytiladi (Matto 2:12-23). Luqo Yusuf va Maryam yahudiylarning urf-odatlari, qonunlari va urf-odatlariga rioya qilganliklarini qayta-qayta qayd etadi: 22-oyatda “Musoning qonuniga ko’ra,” 23-oyatda “Egamizning qonunidagi,” 24-oyatda “Egamizning qonunida,” 27-oyatda “qonunda buyurilgan,” 39-oyatda “Egamizning qonunidagi” va 42-oyatda “yana odatdagiday (according to custom).” Shunday qilib, biz Luqo 2-dan nimani o’rganishimiz mumkinki, Iso an’anaviy yahudiy uyida, yahudiy urf-odatlari va qonunlariga rioya qilgan va ularga rioya qilgan ota-onalar ostida o’sgan.

Iso oʻn ikki yoshda boʻlganda, ular yana odatdagiday (according to custom) bayram qilish uchun Quddusga bordilar.
— Luqo 2:42

Iso yahudiy madaniyati va urf-odatlarida o’sgan. Ba’zan, missionerlar Isoga ishongan yahudiylarni ibodat paytida Kipa (כיפה) va Tallit (טלית) kiyganlarini ko’rib, “Ular hali ham qonun bilan bog’langan”, deb tanqid qiladilar. Esda tutish kerak bo’lgan narsa shundaki, missionerlar “madaniyatni buzuvchi” bo’lmasliklari kerak. Masalan, ibodat qilishda galstuk va kostyum kiyish kerak emas. Koreyslar ibodat qilish uchun an’anaviy koreys kiyimi - hanbokni ham kiyishlari mumkin. Missionerlar mintaqa madaniyati va an’analarini hurmat qilishlari kerak. Ikkinchidan, Eski Ahdda yozilgan qonunlar va farmoyishlarga kelsak, yahudiylar ularga rioya qilishlari va ularga rioya qilishlari gunohmi? Xudo haqiqatan ham qonun bo’yicha yashaydiganlarni hukm qiladimi? Muqaddas Kitobga qarashdan oldin, jamiyatimizda konstitutsiya, yo’l qonunlari, mehnat qonunlari, soliq qonunlari, ta’lim to’g’risidagi qonunlar va oila qonunlari kabi turli xil qonunlar mavjud. Biz bu qonunlarni noto’g’ri deb qoralamaymiz va qonunlarga rioya qilganlar “qonunga bog’langan” deb aytmaymiz. Xuddi shu narsa Bibliyaning “qonunlari va qoidalari” uchun ham amal qiladi.

Yahudiylar uchun “Qonun” “Tavrot (תּוֹרָה)” ga ishora qiladi va Ibtido, Chiqish, Levilar, Sonlar va Qonunlar kitoblari Besh kitobi yoki Tavrot deb ataladi. Shuning uchun Muqaddas Kitob Tavrot (תּוֹרָה), Payg’ambarlar (Nevi’im, נְבִיאִים) va Yozuvlar (Ketuvim, כְּתוּבִים) so’zlarining har birining birinchi harflarini olgan holda Tanakh (תַּנַ״ךְ) deb ataladi. Ibroniycha “Tavrot (Torah, תּוֹרָה)” so‘zi “ta’lim berish” ma’nosini bildiruvchi fe’ldan kelib chiqqan. Farzandlarini tarbiyalayotgan ota-onalar “Horah” (הוֹרָה, ayol) deb ataladi va o’quvchilarga dars beradigan o’qituvchi “Mora” (מוֹרָה, ayol) deb ataladi. Demak, ibroniycha “ota-ona, o’qituvchi va Tavrot” so’zlari bir xil so’zdan olingan. Yahudiylarning aytishicha, Tavrot ularga “nima qilish kerak va nima qilmaslik kerak” deb aytadi. Ibtido 2-da, Xudo hamma narsani va Odam Atoni yaratgandan so’ng, U unga shunday deb o’rgatgan: “Sen bogʻdagi hamma daraxtning mevasidan bemalol yeyaver. Lekin yaxshilik va yomonlikni bilish daraxtining mevasidan yemaysan.” Boshqacha qilib aytadigan bo’lsak, Adan bog’ida Xudo Odam Atoga “nima yeyishi mumkin, nima eyishi mumkin emasligini” o’rgatgan. Yahudiylarning aytishicha, biz bu erda “Tavrot” ni ko’rishimiz mumkin.

Parvardigor Egamiz unga shunday amr qildi: “Sen bogʻdagi hamma daraxtning mevasidan bemalol yeyaver. Lekin yaxshilik va yomonlikni bilish daraxtining mevasidan yemaysan, undan yeyishing bilanoq, shubhasiz, oʻlasan.”
— Ibtido 2:16-17)

Yahudiylar uchun “Tavrot” nasroniylar o’ylaydigan “qonun” dan farq qiladi. Xristianlar qonunga salbiy munosabatda bo’lishlari mumkin, chunki ular “faqat imon va inoyatni” ta’kidlaydilar. Shaxsan men Isroilda yahudiylar bilan yashaganimda, nasroniylikda “Tavrot” so‘zini qaysi so‘z bilan almashtirishim mumkinligi haqida o‘yladim. Shunda bir so‘z xayolimga keldi: “Xudoning kalomi”. Xristianlar uchun “Xudoning kalomi” chuqur hurmat va qo’rquv ob’ekti sifatida qaraladi. Xudoning Kalomini sevmaydigan yoki unga rioya qilmaydigan masihiy yo’qdir. Ba’zi odamlar Muqaddas Kitobni har kuni o’qiydilar, har kuni uni quchoqlab, yostiq ostida uxlaydilar. Ba’zilar hatto Muqaddas Kitobni necha marta o’qiganliklari bilan maqtanadilar. Masihiy qanchalik etuk bo’lsa, Muqaddas Kitobni tashlash, yirtish yoki noto’g’ri ishlatish ehtimoli shunchalik kam bo’ladi. Muqaddas Kitob bugungidek har bir uyda mavjud bo’lganiga atigi 500 yil bo’ldi. 16-asrdagi bosmaxona va islohot tufayli ular har bir xonadonda foydalanish mumkin bo’ldi. Ilgari oddiy odamlar Xudoning kalomini eshitish uchun cherkovga borishlari kerak edi.

Yahudiylar uchun Tavrot juda muqaddas va hurmatli kitobdir. Bugun ham, yahudiylar shaharchasiga borganingizda, siz Xudoning nomi yozilgan hujjatlar yoki kitoblarni hech qanday joyga tashlamaysiz, faqat belgilangan joyga tashlaysiz. Bir vaqtlar yahudiylar har bir joyda ibodatxonalarda Xudoning kalomini eshitishlari kerak edi. Shuning uchun, ibodatxonada saqlangan “Muqaddas Yozuvlar (Tavrot)” chiqarilganda, hamma o’rnidan turadi va o’ram ularning oldidan o’tganda, ular doimo unga tegib, o’padilar. O‘ram butun jamoat bo‘ylab o‘tilayotganda ular, “Qonun Siondan, Egamizning kalomi Quddusdan chiqadi,” deb kuylaydilar. Quddusga borganingizda, siz hali ham sinagoga uslubida topinadigan Masihiy yahudiy yig’inlarini ko’rishingiz mumkin. Shunday qilib, yahudiylar uchun “Tavrot (תּוֹרָה)” nasroniylar “Xudoning kalomi” deb atashadi. Yahudiylar “Xudoning kalomi” asosida yashaydilar. Shuning uchun, agar siz ularni “qonunchilar (legalist)” deb atasangiz, ular g’alati tuyulishi mumkin. Xudoning Kalomiga ko’ra yashaydigan yahudiylarni “qonunchilar (legalist)” sifatida tanqid qilishdan ko’ra, masihiylar birinchi navbatda o’z hayotlari Xudoning Kalomiga muvofiq yashayaptimi yoki yo’qligini tekshirishlari kerak. Agar kimdir “faqat imon va inoyatni” ta’kidlasa va Xudoning Kalomiga ko’ra yashamasa, u hukmdan qochib qutula olmaydi.

Luqo 2 da, Maryam va Yusuf, Rabbiyning qonuniga binoan, poklanish davridan keyin chaqaloq Iso bilan Quddusga ketishdi. Levilar 12:1-8 ga ko’ra, agar o’g’il tug’ilgan bo’lsa, onasi 40 kun davomida ma’badga chiqolmaydi yoki muqaddas narsalarga tegishi mumkin emas, agar qiz tug’ilgan bo’lsa, u 80 kun davomida chiqolmaydi. Darvoqe, bu so’z o’g’il qizdan afzal yoki ayol harom degani emas. Poklanish davridan keyin ayol kuydiriladigan qurbonlik va gunoh uchun qurbonlik keltirishi kerak. Kuydiriladigan qurbonlik bir yoshli qo‘zi, gunoh qurbonligi esa yosh kaptar yoki kaptar bo‘lishi kerak. Ammo, agar moliyaviy ahvolga ko’ra qo’zichoq olish imkoniga ega bo’lmasa, ikkita kaptar yoki ikkita yosh kaptar keltirishi mumkin, biri kuydiriladigan qurbonlik, ikkinchisi esa gunoh qurbonligi uchun. Maryam bir juft kaptar yoki ikkita yosh kaptarni taklif qilganini hisobga olsak, Yusuf va Maryam bir yoshli qo’zichoqni taklif qilishga qodir emas ekanlar.

Maryam va Yusuf chaqaloq Isoni poklanish marosimini o’tkazish uchun Quddusdagi ma’badga olib borishdi. O’sha paytda ular Shimo’n ismli bir kishi uni kutib oldi va u chaqaloq Isoni qo’liga olib, Xudoni ulug’ladi. Luqo Simeonni solih va taqvodor odam sifatida eslatib, Isroilning tasallisini kutgan va Muqaddas Ruh unga yor edi. Shimo’n chaqaloq Isoni ko’rib, Rabbiyning najotini o’z ko’zlari bilan ko’rdi va u quyidagi so’zlarni qoldirdi:

Zero, oʻz koʻzim ila koʻrdim Qutqaruvchini, Barcha ellar oldida hozirlagan najotingni. Gʻayriyahudiylarga ayon boʻladigan nurdir U, Xalqing Isroilning shuhratidir U.
— Luqo 2:30-32

Yusuf va Maryam Shimo’nni tark etgach, Luqo Asher qabilasidan Fanuilning qizi deb ta’riflagan Anna ismli payg’ambar ayolni uchratishdi. Anna ismi ibroniycha “Xanna” (חַנָּה, kḥaná) bilan bir xil. Fanuel Ibtido 32:30 da (Ibroniycha Bibliya, 32:32) eslatib o’tilgan “Peniel” (פְּנוּאֵל, Pənūʾēl) bilan bir xil ism bo’lib, “Xudoning yuzi” degan ma’noni anglatadi. Luqoning so’zlariga ko’ra, Anna chaqaloq Isoni uchratganida 84 yoshda va beva qolgan edi. Luqoning aytishicha, Anna ma’badni tark etmagan, balki kechayu kunduz ro’za tutish bilan xizmat qilgan. Qirol Jeyms Versiyasi (KJV) va Delitzsh ibroniycha uni “Xudoga ibodat qilib, sajda qildi” deb tarjima qilgan. Muqaddas Bitikning bu so’zi Xudoga xizmat qilishning turli yo’llari borligini ko’rsatadi. Ba’zilar Xudoga turli yo’llar bilan xizmat qilishlari mumkin, masalan, xushxabarchi, voiz, o’qituvchi, ibodatchi yoki nazoratchi. Biroq, bu farq cherkov ichidagi ierarxiya sifatida ko’rilmasligi kerak. Xudoga xizmat qilayotib, qanday qilib boshqalarga: “Sen mendan pastsan, men sendan balandman”, deb aytishi mumkin? (Mark 10:44–45 ga qarang)

Ma’badda ibodat qilib Xudoga xizmat qilgan Anna chaqaloq Isoni ko’rib, Xudoga minnatdorchilik bildirdi va “Quddusning ozod qilinishini” qidirayotganlarning barchasiga u haqida gapirdi (Luqo 2:38). Luqo, Shimo’n “Isroilning najot topishini” ko’rganini aytdi (Luqo 2:25) va Zakariyo ilgari “Isroilning qutqarilishi” haqida bashorat qilganini aytdi (Luqo 1:68). Shunday qilib, Luqo qayta-qayta qutqarilish va najot haqida gapirdi.

Iso har yili Fisih bayramida ota-onasi bilan Quddusga borardi. U erda u ma’badda ravvinlar bilan suhbatlashdi va dono suhbatlari bilan ko’pchilikni hayratda qoldirdi. Luqoning qayd etishicha, bolaligi va o’sishi davrida Iso «ulgʻayib, kuchga va donolikka toʻlib borardi. U Xudoning inoyati ostida edi».

Bola ulgʻayib, kuchga va donolikka toʻlib borardi. U Xudoning inoyati ostida edi... Iso ulgʻayib, yillar oʻtgan sari dono boʻlib borardi. U Xudoning ham, odamlarning ham mehrini qozonardi.
— Luqo 2:40, 52

Shunday qilib, Iso bolaligidanoq qonun va qonun-qoidalar, ya’ni Xudoning Kalomi asosida yashagan ota-onasi qo’lida o’sdi. Bugungi kunda yahudiylar ham qonun va qonun-qoidalarga (Xudoning Kalomi) muvofiq yashashga harakat qilishadi. Xristianlar ularni “qonunchilar” deb kamsitmasliklari kerak. Bu Isoni “qonunchilar” deb kamsitishga o‘xshaydi. Luqoning so’zlariga ko’ra, Iso o’sib ulg’aygan sari, u «kuchli bo’lib, donolikka to’lgan». Biz Isoga ergashganlar: “Faqat imon, faqat inoyat” deb baqirmasligimiz kerak, balki Xudoning Kalomida kuchli bo’lishimiz, donolikka to’lishimiz va Xudoga yanada sevimli bo’lishimiz kerak.