Matto 2:1-12, Luqo 2:1-20

Nosiradan Baytlahmgacha bo’lgan masofa taxminan 154,7 km. Agar kattalar to’xtamasdan yursa, taxminan 32 yarim soat davom etadi; agar ular eshakda sayohat qilsalar, bu taxminan 27 yarim soat davom etadi. Qaysar Avgustning hamma o’z ona shahrida ro’yxatga olinishini buyurgani uchun Yusuf va Maryam Nosiradan chiqib, Baytlahmga borishga majbur bo’lishdi (Luqo 2:1-6). Maryamga bunchalik uzoq masofani bosib o’tish oson bo’lmagan, chunki u chaqaloq tug’moqchi edi. Ehtimol, bu holat Yusuf va Maryamning diniy norozilik manbai bo’lishi mumkin. Ular Masihning tug’ilishi haqidagi xabarni insoniyatni gunohdan qutqarib, Dovud taxtiga o’tiradigan farishtadan eshitdilar, lekin ehtimol, ular Baytlahmgacha borish kerak bo’lgan vaziyatni tushuna olmadilar. Nega ular Baytlahmga borishlari kerak edi? Mixo 5:2 ga ko’ra, Masih Nosirada emas, Baytlahmda tug’ilishi kerak. Boshqacha qilib aytadigan bo’lsak, Yusuf va Maryamning Baytlahmga borishlari sabablari uzoq vaqtdan beri bashorat qilingan edi.

Ammo Egamiz demoqda: Ey Efratdagi Baytlahm, Sen Yahudoning mitti shahri boʻlsang ham, Isroilni Men uchun boshqaradigan zot sendan chiqadi. Uning nasabi qadimlarga borib taqaladi.
— Mixo 5:2

Mixo kitobining oromiy tiliga tarjimasi (Tirgum Jonathan, תרגום יונתן בן עוזיאל) shunday deyilgan: “Va sen, Baytlahm Efrata, Yahudoning minglab xonadonlari orasida sanab bo’lmaydigan darajada kichik bo’lsang ham, Masih mening oldimga sendan keladi.” “Isroilda hukmronlik qiladigan kishi” (MT, Masoretik matn) bu erda “Masih” deb ataladi.

Shoh Hirod barcha oliy ruhoniylar va ulamolarni chaqirib, ulardan yahudiylarning tug’ilgan Shohiga sajda qilish uchun kelgan Sharqdan kelgan donishmandlar tufayli Masih qayerda tug’ilishini so’radi. Ular ikkilanmasdan, darhol Masih tug’iladigan joy Baytlahm edi, deb javob berishdi. O’sha paytda yahudiylar uchun “qaerda” yoki Masihning tug’ilgan joyi muammo emas edi. Ular bila olmagan narsa “qachon”, vaqt edi.

Bugungi kunda Baytlahmda taxminan 27 000 falastinlik istiqomat qiladi. Ularning 40 foizi xristianlardir. Bundan tashqari, Baytlahm hududi topografik jihatdan Quddusdan 30 metr balandroqdir. Baytlahm nomi haqida turlicha fikrlar mavjud boʻlib, umumiy nuqtai nazarga koʻra, u yahudiycha “בֵּית לֶחֶם (beit lékhem, non uyi, nonvoyxona)” soʻzidan olingan, ikkinchisi esa arabcha “بَيْت لَحْم  (bayt lahm, go‘sht uyi, go‘shtxona)” soʻzidan olingan. Boshqa bir fikr qadimgi Akkad imperiyasi (miloddan avvalgi 24-22-asrlar) davriga to‘g‘ri keladi, o‘shanda qadimgi kan’onliklar unumdorlik va mo‘l-ko‘llik xudosi “Laxmu”ga sig‘inib, uni “Lekhem” deb atashgan. Hozir tug’ilish cherkovi joylashgan tepada Lekhem ibodatxonasi bo’lgan va u “Lekhem uyi (Beyt Lekhem)” deb nomlangan. Qadim zamonlarda ma’badning nomi asosan “Beyt (בֵּית)” va Xudoning nomi bo’lgan va yahudiylar Quddusdagi ma’badni ham “beit-hamikdásh” (muqaddas uyi, בֵּית־הַמִּקְדָּשׁ)” deb atashgan. Baytlahm nomi tilga olingan eng qadimgi qadimiy hujjat bu Amarna harflari (Akkad) bo’lib, ular miloddan avvalgi 14-asrda yozilgan deb ishoniladi. Shunday qilib, Baytlahm nomining kelib chiqishi xilma-xildir.

Bibliyada Baytlahm bilan bog’liq ko’plab hikoyalar mavjud. Birinchisi, Rohila Benyaminni tug’ib vafot etgan va dafn etilgan joy Efrat Baytlahm edi (Ibt. 35:19). Baytlahm - bu mo’ablik ayol Rut Naima bilan birga yashagan joy va Dovudning ona shahri Baytlahmdir (1 Shohlar 17:12). Bibliyada Baytlahm ko’pincha ibroniycha “Efrat (אֶפְרָת)” so’zi bilan birga ishlatiladi, bu mo’l-ko’llikni anglatadi va Mixo 5:2 da “Efratdagi Baytlahm” deb ham ataladi. Nihoyat, Dovud Adullam g’orida bo’lganida, u Baytlahmdagi quduqdan suv ichmoqchi bo’lganini, Filistlar qo’shini tufayli unga bora olmasligini aytdi va uchta jangchi unga suv olib kelishdi. Ammo Dovud suvni ichmaydi va uni uchta jangchining qoni uchun to’lov sifatida olib kelganini aytib, Xudoga taqdim etadi.

— Ey Egam! — deb xitob qildi. — Bunday qilishdan meni Oʻzing asra! Shu yigitlarning qonini ichaymi? Axir, ular jonini xavf–xatarga qoʻyib, suv olib kelgani borishdi–ku! Shuning uchun ham Dovud suvni ichishni istamadi. “Uch qahramon” ana shunday jasurlik koʻrsatishgan edi.
— 2 Shohlar 23:17

Baytlahmdagi tug’ilish cherkovi bugungi kunda Iso tug’ilgan deb hisoblangan g’or ustida qurilgan. G’or 155 yildan boshlab Jastin shahid (milodiy 100–165 yillar) tomonidan eslatib o’tilgan va u Yoqub Injilida (ehtimol, taxminan 145 yilda yozilgan) va IV asr cherkov tarixchisi Evseviy (milodiy 260/265–339) tomonidan ham eslatib o’tilgan. Bundan tashqari, Bar Koxba qo’zg’olonidan keyin (milodiy 132-136), Rim imperatori Hadrian xristianlarning barcha muqaddas joylarini qamrab olmoqchi bo’lganida, bu tug’ilgan g’or ustida Adonis ibodatxonasi qurilgani aytiladi. 4-asrda, Milan farmoniga ko’ra xristianlik tan olinganida, imperator Konstantin Isoning izidan cherkov qurishni buyurdi. Bu buyruqqa javoban Yelena Iso tug‘ilgan deb hisoblangan g‘or ustiga birinchi cherkov qurdi. Biroq, cherkov 529-yilda Samariyalik qoʻzgʻolon paytida jiddiy zarar koʻrgan va 565-yilda Vizantiya imperatori Yustin I tomonidan qayta tiklangan. Biz bugun koʻrib turgan cherkov Vizantiya davrida qurilgan cherkovdir. Ushbu cherkov bilan bog’liq qiziqarli epizod mavjud. Ushbu cherkov bilan bog’liq qiziqarli epizod bor, 614 yilda Fors Sosoniylar sulolasi mintaqani egallab olganida va barcha cherkovlar vayron qilinganida, Baytlahmdagi yagona tug’ilish cherkovi saqlanib qolgan. Sababi quyidagicha. Sosoniylar sarkardasi cherkovga kirgach, devorda sharqdan kelgan uch donishmandni ko‘rsatgan rasmga ko‘zi tushdi va ular kiygan kiyimlar fors dini zardushtiylik dinidagi ruhoniylar kiyimiga o‘xshardi. General buni ko’rgach, cherkovni yolg’iz qoldirishni va vayron qilmaslikni buyurdi. Shunday qilib, tug’ilish cherkovi Isroildagi vayron bo’lmagan yagona cherkov bo’lib, saqlanib qolgan eng qadimgi cherkovdir.

Baytlahmning sharqida Bayt-Sahur degan hudud bor. Aholining 80% xristianlardir. Xristian an’analariga ko’ra, bu yarim tunda cho’ponlarga farishta zohir bo’lgan va Iso Masihning tug’ilishi haqida xabar bergan dala.

Bugun Dovud shahrida sizlar uchun Najotkor tugʻildi. U Masihdir, bizning Rabbimizdir. Mana, sizlarga Uning belgisi: oxurda yotgan, yoʻrgaklangan Chaqaloqni topasizlar. Birdan farishtaning yonida samo lashkari boʻlmish son–sanoqsiz farishtalar paydo boʻldi. Ular Xudoga hamdu sano aytishardi: “Falak toqidagi Xudoga sharaflar boʻlsin, Xudodan marhamat topgan yerdagi bandalarga tinchlik kelsin!”
— Luqo 2:11-14

Yarim tunda farishta paydo bo’lib, Masihning tug’ilganini e’lon qiladigan va ko’plab samoviy lashkarlar bilan birga ulug’lagani Bibliyada juda kam uchraydigan va dramatik voqeadir. Bunday manzarani boshqa hech bir joyda topa olmaymiz. Shuningdek, Jabroil farishta Xudoning deyarli 400 yillik sukutidan so’ng paydo bo’lib, Yahyo cho’mdiruvchining tug’ilganini Zakariyoga e’lon qiladi. 6 oydan so’ng u Maryam va Yusufga Iso Masihning tug’ilganini e’lon qilish uchun paydo bo’ldi va yana 10-oyda u Baytlahmdagi dalada cho’ponlarga Masihning tug’ilganini e’lon qilish uchun paydo bo’ldi. Xususan, yarim tunda dalada sodir bo’ladigan bu sahna Isoning tug’ilishi haqidagi hikoyaning so’nggi sahnasi bo’lib, butun hikoyaning eng yuqori cho’qqisiga to’g’ri keladi. Biroq, bu eng ta’sirli sahnaning tomoshabinlari oliy ruhoniylar, ulamolar yoki oqsoqollar emas, balki dalada qo’ylarini boqayotgan oddiy cho’ponlardir. Nega cho’ponlar? Nega oliy ruhoniylar, farziylar va ulamolar emas? Nega Quddusning muqaddas ma’badi emasmi? Farishta ruhoniylarga, o’sha paytdagi Rabbiyning xizmatkorlariga, farziylarga va Muqaddas Yozuvlarni o’rgatgan ulamolarga ko’rinmadi va Quddus ma’badida farishtani maqtash sahnasini ko’rsatmadi. Nega u ularga indamadi? Nega muqaddas joyda hech narsa sodir bo’lmadi?

Hizqiyo 34- bobga qarang. Xudo Isroil xalqiga g’amxo’rlik qiladigan haqiqiy cho’ponlar yo’qligini aytdi. Bu erda cho’ponlar xalqni Xudoga olib borishi kerak bo’lgan shoh, oliy ruhoniy, mahalliy amaldorlar va oqsoqollar kabi Isroil rahbarlarini nazarda tutadi. Hirod shoh bo’lganida ham saroyda shoh, ma’badda ruhoniylar bor edi. Biroq ular Isroil xalqiga g’amxo’rlik qiladigan haqiqiy cho’ponlar emas edilar. Hizqiyo 34 da aytib o’tilganidek, ular faqat o’zlarining ochko’zliklari va xohish-istaklari bilan qiziqdilar va faqat o’zlarining ochko’zliklarini qondirish uchun Xudoning qo’ylaridan foydalanganlar. Biz bunday cho’ponlarni “soxta cho’ponlar” deb ataymiz. Bunday soxta cho’ponlarni bugun ham ko’rishimiz mumkin.

Nimjon qoʻylarga qaramaysizlar, kasallarni davolamaysizlar, yaralarini bogʻlamaysizlar, adashganlarni olib kelmaysizlar, yoʻqolganlarni izlamaysizlar. Aksincha, ularni qattiqqoʻllik bilan boshqarib, zulm oʻtkazasizlar.
— Hizqiyol34:4

Iso haqiqiy cho’pon sifatida kelgan. Xristian tili bilan aytganda, u “pastor” sifatida kelgan (Yuhanno 10:11). U hashamatli cherkovda yoki hashamatli uyda yashamagan yoki qimmatbaho yumshoq kiyim kiymagan. Buning o’rniga u odamlarga yo’lda, g’orlarda, sohilda yoki tog’larda, dalalarda va tepaliklarda o’rgatdi. Hizqiyo 34 singari, U zaiflarni mustahkamladi, kasallarni shifoladi, singanlarni bog’ladi, quvilganlarni qaytarib oldi, adashganlarni qidirdi va odamlarni kamtarlik va muloyimlikka o’rgatdi.

Bu yerga haqiqiy cho’pon va yaxshi cho’pon sifatida kelgan Iso katta va ulug’vor ma’badda oliy ruhoniylar, farziylar va ulamolar bilan emas, balki dalalarda qo’y boqayotgan cho’ponlar va uzoqdan kelgan musofirlar bilan boshlagan. Va u tug’ilgan joy issiq saroy ham, Xudoning muqaddas ma’badi ham emas, balki chorva mollari dam oladigan otxona edi. Qolaversa, u yotgan joy yumshoq to‘shakli beshik emas, chorva mollari boqish uchun oluk, oluk bo‘lgan. Bu manzara bilan insoniyat uchun kelgan Masihning hikoyasi boshlanadi.